新功能、新架构、新研发和供稿新时代 ——新华社新供稿平台建设侧记
Газар дундын тэнгис нь Атлантын далайн нэгэн тэнгис б?г??д хойд талаараа Европ, ?мн? талаараа Африк, з??н талаараа Ази тивээр х?рээлэгдэнэ. Нийт талбай нь 2.5 сая км2 боловч Атлантын гичиш далайтай з?вх?н 14 км ?рг?нтэй Гибралтарын хоолойгоор холбогддог, ?ндсэндээ эх газар дундын гэж хэлж болохоор тэнгис юм. Улаан тэнгистэй Суэцийн сувгаар холбогдоно.
Эрт ?ед уг тэнгис нь т??нийг тойрон оршин тогтнож байсан эртний Египет, Перс, Грек, Ром, Финик, Карфаген, Месопотами (Хоёр м?рний х?ндийн) зэрэг олон иргэншл??дийн хооронд худалдаа болон соёл дамжуулах гол зам байжээ.
Нэр
[засварлах | кодоор засварлах]Газар дундын тэнгисийн англи хэлэн дэх "Mediterranean" гэдэг нэр нь латин хэлний "mediterraneus" (газруудын хоорондох, дэлхийн дундах) буюу газрын дундах (medius, "дундах" + terra, "газар", "дэлхий") гэдэг ?гнээс гаралтай.
Газар дундын тэнгис нь т??хэнд янз б?рийн нэрээр нэрлэгдэж байсaн нь баримтуудаас тодорхой байдаг. Жишээ нь Эртний Ромчуудад бол латин хэлний "Mare Nostrum" буюу "Бидний тэнгис" гэсэн утгатай нэрлэгдэж байсан. Библийн сударт бол "Аугаа их тэнгис" эсвэл "Баруун тэнгис" гэж гарч ирдэг.
Орчин ?еийн Еврей хэлэнд "??? ??????" (а-Ям а-Тихон), эсвэл "дундад тэнгис" гэж хэлэгддэг. С??лийнх нь бол герман хэлэнд "Mittelmeer" (Миттелмээр) гэж хэлдэгтэй нэг ижил утга юм. Турк хэлэнд бол "Akdeniz" (Акдениз) буюу "Цагаан тэнгис" хэмээх нэрлэгддэг. Араб хэлэнд бол "????? ?????? ??????? (Аль-Бахр аль-Абяд аль-Муттавасит)" буюу "дундад цагаан тэнгис" гэгддэг.
С??лийн ?ед "The Med" гэж хэлэгдэж байгаа нь Газар дундын тэнгис болон т??нийг эргэн тойрон дахь газар нутгийн талаар ?д?р тутмын ярианд ярихдаа хэрэглэж буй товчилсон нэршил юм.
Газар з?й
[засварлах | кодоор засварлах]
Газар дундын тэнгис нь Европ, Ази, Африк тив??дийн дунд оршдог, эх газрын дунд орших дотоод тэнгис б?г??д баруун талаараа Атлантын далайтай Гибралтарын хоолойгоор холбогддог. Эртний Ромчууд энэ тэнгисийг эх газрын дунд б?рэн т?гжигдсэн байдаг гэж ?здэг байсан б?г??д бидний тэнгис /Mare Nostrum/ гэж нэрлэдэг байв. Газар дундын тэнгист хуучин ЗХУ-ын б?рэлдэх??нд багтаж байсан орнууд Хар тэнгис, Дарданеллын хоолой, Мраморын тэнгис, Босфорын хоолойгоор дамжин холбогддог ба улмаар задгай далайд гарах гарц нь болдог. Европын Холбооны улсууд болон АНУ нь Газар дундын тэнгисийг ашиглан Ливи, Алжираас, Суэцийн сувагийг ашиглан Персийн булангийн орнуудаас т??хий газрын тос татаж авдаг улс т?р, эдийн засгийн чухал б?с нутаг юм.
Газар дундын тэнгис нь 2509000 кв.км гадаргууг хамран оршдог б?г??д баруун эргээсээ з??н эрэг х?ртэлх хамгийн хол зай нь 3900 км, ?рг?н??р?? 1600 км х?рдэг. Ер?нхийд?? г?ехэн, дундаж г?н нь 1500 метр ба Грекийн ?мн?д эрэг орчмоор 5150 метрт х?рдэг нь хамгийн г?н хэсэг нь юм. Энэ газарт 30 сая жилийн ?мн? байсан Тефис гэж нэрлэдэг эртний далай байжээ. Энэ далай нь Еврази болон Африкийн эх газруудын хоорондоо ойртох тектоник х?д?лг??ний ?йлчлэлээр шахагдан жижгэрч ?лдсэн хэсэг нь ?н??гийн Газар дундын тэнгис болжээ гэж ?здэг байна. Энэ тектоник х?д?лг??н одоо х?ртэл ?ргэлжилж байгаа б?г??д Итали даяарх идэвхитэй галт уулууд, Этна, Везувий галт уулын тэсрэлт??д, Итали, Грек, Туркэд болж буй олон удаагийн газар х?дл?лт??д ??ний илрэл юм. Тунисаас Сицили арал х?ртэл тэнгисийн ёрооолын тавцанд усан доорхи нуруу ??сч байгаа б?г??д энэ нь аяндаа Газар дундын тэнгисийг баруун, з??н хэсэгт хуваах т?л?втэй байна. Гадагш задгай далайд холбогдож байгаа Гибралтарын нарийн хоолой нь хангалттай хэмжээний усны солилцоог хийж чадахг?й байгаа тул Газар дундын тэнгис нь Атлантын далайгаас ил?? шорвог, давсархаг болсон байдаг.
Тус тэнгист Мальта, Сицили арлууд далайн тээвэрлэлтэд чухал ач холбогдолтой байрласан байдаг. М?н Балеарын арлууд /Испани/, Корсика /Франц/, Сардини /Итали/, Кипр, Ион, Кикладес, Додеканес болон Эгейн арлууд /Грек/ нилээд чухал ач холбогдолтой байна.
Газар дундын тэнгисийн дотор Тиррений тэнгис (Баруун Итали орчимд), Адриатын тэнгис (Итали болон Балканы хойгийн хооронд орших), Эгейн болон Ионы тэнгис (Грек) оршин байдаг. Тус тэнгист Барселон, Марсель, Генуя, Триест, Хайфа гэх мэт олон чухал боомтууд байдаг ба Эбро, Роне, По, Нил зэрэг томоохон м?рн??д цутгадаг.
Гол арлууд
[засварлах | кодоор засварлах]- З??н хэсэг: Кипр, Родос, Крит
- Дунд хэсэг: Сицили, Мальта, Сардини, Корсика
- Баруун хэсэг: Балеарын арлууд
Гадаад холбоос
[засварлах | кодоор засварлах]
Commons: Газар дундын тэнгис – Викимедиа дуу д?рсний сан